درحال حاضر، یکی از موضوعاتی که تبدیل به دغدغه مردم و حاکمیت شده است، موضوع آسیب های اجتماعی است. آسیب های اجتماعی به رفتاری اطلاق می شود که مطابق با انتظارات و توقعات جامعه نیست و زمانی رخ می دهد که فرد یا گروهی از افراد در چاچوب معیارهای قانونی یا اخلاقی مورد قبول جامعه رفتار و عمل ننمایند. بدین واسطه نظم و سلامت عمومی جامعه به مخاطره می افتد. در سال های اخیر به دلایل متعددی ازجمله استحاله ارزش ها و تغییرات صورت گرفته در سبک زندگی شاهد گسترش شیوع مواد مخدر و اعتیاد در بین گروه های مختلف سنی، جنسی و جمعیتی بوده ایم.

 

دو و نیم میلیون معتاد به زبان یک چیز آسانی است، هر معتاد یک خانواده و پیرامونی دارد. یعنی یک جامعه 12 میلیونی ای درگیر اعتیاد این جوان ها و این کسانی هستند که معتادند. (همچنین اعتیاد) خودش منشا مفاسد بسیار دیگر است. یعنی اعتیاد موجب سرقت، جنایت، بداخلاقی، زن آزاری، فرزندآزاری، پدر و مادر آزاری و امثال اینهاست. اعتیاد حتی موجب بی کاری است (مقام معظم رهبری، جلسات آسیب های اجتماعی).

 

 

باتوجه به اعلام مراجع رسمی اگر بعد خانوار در کشور 8/3 نفر باشد (مرکز آمار ایران، 1396)، با احتساب عدد 2 میلیون و 808 هزار نفر برای معتادان کشور (تا پایان سال 95) این نتیجه حاصل می شود که حداقل 10 میلیون نفر در کشور به طور مستقیم درگیر حوزه اعتیاد هستند که نشان می دهد اعتیاد بالاترین جایگاه را در میان آسیب های اجتماعی کشور دارد (مهدویان فر و مسعودنیا و یزدانی، 1397).

 

براساس نتایج موج سوم پیمایش ملی ارزش ها و نگرش های ایرانیان در سال 1394 مردم در پاسخ به سوال به نظر شما مهم ترین مشکل جامعه چیست؟ اعتیاد و مواد مخدر را به ششمین مشکل مهم جامعه از میان 28 مشکل ذکر شده در پیمایش دانسته اند (پیمایش ملی ارزش ها و نگرش های ایرانیان، 1395). همچنین براساس گزارش وضعیت مسائل و آسیب های اجتماعی در سال 1394، اعتیاد در رتبه سوم آسیب های اجتماعی کشور قرار دارد (مرکز رصد ملی اجتماعی، 1394). طبق گزارش سخنگوی ستاد مبارزه با مواد مخدر کشور درصد جمعیت معتادان 15 تا 64 سال در سال 1390، 6/2 درصد بوده که در سال 1395 این عدد به 3/5 درصد رسیده است (افشار، 1396).

 

چرا در وضعیت اسفناک فعلی در حوزه اعتیاد به مواد مخدر و روان گردان قرار داریم؟

در مقدمه ذکر شد که وقتی از مسئله اجتماعی سخن گفته می شود به پدیده های اجتماعی اشاره می شود که چهار خصیصه دارند:

 

چه چیزی وضعیت فعلی و درک ما از وضعیت موجود جامعه و مسائل مربوط به آن را بغرنج و تاسف آور نشان می دهد؟ چرا ما همواره فکر می کنیم که در شرایط خوبی به سر نمی بریم؟ در چه نوع نگاهی اعتیاد به مواد مخدر و روان گردان به عنوان یک مسئله لاینحل جلوه می کند؟ پاسخ ساده این سوال می تواند به نوع نگاه ما به گذشته و آینده باشد. اغلب در جامعه ما سیاستگذاران و پژوهشگران تصور بسیار مثبتی از گذشته دارند و متصورند که جامعه در یک وضعیت مناسب اجتماعی قرار داشته است که میزان رضایت از زندگی در سطح مطلوبی بوده است. همچنین به دنبال ترسیم یک آینده ایده آل و رویایی هستند، نه تنها چنین آینده ای را ترسیم می کنند بلکه بعضا یقین دارند که به چنین آینده ای خواهیم رسید.

 

چنین نگاهی به گذشته پر از افتخار و آینده ای روشن، درک ما را از زمان حال دچار تشویش می کند. این درحالی است که گذشته و آینده اصالتی ندارند و انسان در تمام اعصار در زمان حال زیست داشته است. آنچه اهمیت دارد نظم دهی به مناسبات انسان ها در زندگی روزمره است. از رو برای داشتن یک جامعه مطلوب باید تلاش کنیم روابط انسان ها را براساس یک نظم ارزشی-هنجاری برقرار کنیم.

 

مباحث پیرامون اعتیاد و مواد مخدر در ایران دوره های زمانی مختلفی را در حوزه سیاستگذاری، قانون گذاری و عملکرد پشت سر گذاشته است. تا مدت ها اعتیاد به عنوان یک موضوع مجرمانه در نظر گرفته می شد که فرد مسئول آن باید در مراجع قضایی مورد محاکمه واقع می شد. این نگاه به اعتیاد موجب برخوردهای جزیره ای و بی ارتباط و خشن نهادهای مسئول با موضوع اعتیاد شده بود اما رفته رفته این نگاه در سیاست گذاری ها تغییر کرد و اعتیاد به عنوان یک بیماری شناخته شد که فرد مورد نظر باید در بیمارستان مورد درمان قرار می گرفت.

 

این دو نگاه که غلبه عمده ای از اقدامات حوزه اعتیاد به مواد مخدر را مد نظر قرار می دهند، تلقی کاملا فردگرایانه به موضوع داشتند و به تبع همین تلقی راهکارهای فردی برای حوزه اعتیاد به مواد مخدر تجویز کردند. همانطور که در بالا اشاره شد، پس از مدت زمان نسبتا طولانی علیرغم موفقیت های چشمگیر در حوزه مبارزه با قاچاق مواد مخدر (براساس آمار منتشر شده ستاد مبارزه با مواد مخدر از سال 1357 تا 1397 کشور سه هزار و 815 نفر شهید در مبارزه با این پدیده شوم داده است) اما شیوع مصرف مواد و همچنین استفاده از مخدرها و روان گردان های پیچیده تر در جامعه به شدت افزایش یافت.

پس شکست سیاست های فردگرایانه در حوزه مذکور، کشور سیاست های آگاهی بخشی (اخلاقی) به موضوع مواد مخدر در پیش گرفت. تلقی عمده در این برهه این بود درصورتیکه افراد جامعه مخصوصا نوجوانان و جوانان آگاهی و شناخت لازم و کافی از مواد مخدر و روان گردان داشته باشند باعث کاهش این مسئله در کشور می شود. به تبع چنین تلقی نهادهای مربوطه سعی در انجام برگزاری نمایشگاه های مواد مخدر و روان گردان در سطح کشور کردند و همچنین برنامه های تلوزیونی متعدد و متنوعی تولید و پخش شد.

 

امروزه بنظر می رسد یک تلقی جامع تری نسبت به حوزه اعتیاد وجود دارد و تلاش های متعددی در حال انجام است تا اعتیاد را به عنوان یک مسئله اجتماعی پیچیده و چند جانبه درنظر گرفته شود و براساس همین تلقی راهکارهایی برای جامعه تجویز شود. مسئله اجتماعی فراگیر که لزوم مقابله همه جانبه با آن وجود داشته باشد. اما مجددا وجود دستگاه های متعدد و متنوع در این موضوع موجب شده است تا نوعی تداخل و خلط وظایف شکل گیرد. همچنین اکثر سازمان های دخیل مقابله با اعتیاد را به عنوان موضوعات حاشیه‌ای خود درنظر می‌گیرند یا اینکه اقدامات آنها در زمینه پیشگیری مکمل یکدیگر نیست. به طور کلی بنظر می‌رسد جمهوری اسلامی ایران در زمینه مبارزه با قاچاق مواد مخدر عملکرد خوبی داشته است ولی در حوزه پیشگیری‌های بلندمدت و اقدامات اجتماعی یکسان و منسجم عملکرد مطلوبی نداشته است. از همین روست که با کاهش قاچاق مواد مخدر همچنان آمارهای شیوع این مسئله اجتماعی کماکان رو به افزایش است.