مواد مخدر و روان گردان شامل همه ترکیباتی است که مصرف آنها موجب تغییر در رفتار (مانند عصبانیت)، اختلال در خلق و خوی (افسردگی) و اختلال در قضاوت و شعور فرد (فراموشی و بی توجهی) می شود. سومصرف مواد به مواردی گفته می شود که فرد بدون نیاز و بدون مجوز پزشکی اقدام به مصرف مواد می کند؛ ولی شدت مصرف به حدی نیست که فرد وابسته و معتاد تلقی شود. اعتیاد، وابستگی به مصرف هر ماده مخدر و ناتوانی در ترک آن گویند. وابستگی میل شدید به مصرف هر ماده و تمایل به ادامه مصرف آن است تا جایی که در بسیاری از موارد وابستگی به مصرف مواد برای فرد، مهم ترین مسئله زندگی اش می شود (ستاد مبارزه با مواد مخدر، 1391).

در یک دسته بندی کلی مواد مخدر به مواد کشت شده یا طبیعی و مواد مخدر مرکب یا مصنوعی تقسیم می¬شوند. 
سه گیاه خشخاش، شاهدانه و کوکا پایه¬های اصلی مواد مخدر طبیعی هستند و موادی همچون هروئین، مورفین، ماری جوآنا، گرس، بنگ، کوکائین و ... از شیره یا صمغ یا دانه¬ی این گیاهان استحصال می¬شود. مواد مخدر مصنوعی نیز موادی هستند كه هيچ گونه پايه طبيعي نداشته و صرفاً در آزمايشگاه بر پايه و همانند سازي ساختمان مولكول هاي تركيبات انواع مواد مخدر ساخته مي شود. بنابراین این مواد می‌توانند اثری شبیه به هر کدام از انواع مواد مخدر طبیعی داشته باشند. مهم‌ترین انواع مواد مخدر مصنوعی آمفتامین‌، متامفتامین‌، اکستازی، ال اس دی و ... هستند.

مصرف هریک از انواع مواد مخدر بر سیستم عصبی یا حواس پنجگانه¬ی فرد مصرف کننده اثر متفاوتی می¬گذارد. به طور کلی مواد مخدر به جهت اثری که بر سیستم عصبی انسان می¬گذارند به سه دسته کلی تقسیم می¬شوند. این سه دسته شامل مواد مخدر سستی زا (مخدر)، توان افزا و توهم زا می¬شوند.
براساس گزارش ستاد مبارزه با مواد مخدر در سال 1396 تریاک 53 درصد؛ گل، ماری جوانا و حشیش 12 درصد؛ شیشه 8 درصد؛ هروئین 7 درصد و سایر مواد 20 درصد از مصرف جامعه ایران را تشکیل می داده اند.

براساس گزارش ستاد مبارزه با مواد مخدر در سال 1396 تریاک 53 درصد؛ گل، ماری جوانا و حشیش 12 درصد؛ شیشه 8 درصد؛ هروئین 7 درصد و سایر مواد 20 درصد از مصرف جامعه ایران را تشکیل می داده اند.